Misterija crnogorskog Alkatraza

Ostrvo Grmožur nalazi se usred Skadarskog jezera, a u doba kralja Nikole bio je kaznena ustanova koju su zbog svojih karakteristika povezivali sa američkim najčuvanijim zatvorom.

Sa Grmožura niko nije uspeo da pobegne prema zvaničnim zapisima (u zvaničnim dokumentima i iz Alkatraza), mada je prema legendi u tome uspeo jedan zatvorenik.

Grmožur je jedno od nekoliko utvrđenja u ili oko Skadarskog jezera, koji potiču iz turskog perioda. Pored Grmožura tu je tvrđava Besac koja se nalazi iznad Virpazara, kao i istorijske znamenitosti i mnobrojne crkve, manastiri i spomenici koje su gradile dinastije Crnojevići i Balšići. U vreme kada je bilo više od dvadeset crkava i manastira ovaj kraj nazivao se Zetska Sveta Gora. 

Nekadašnji zatvor je jedno od impresivinijih mesta na Skadarskom jezerom, čime doprinosi poređenje sa čuvenim Alkatrazom. Paralela sa ostrvom kod San Franciska mogla bi da se napravi i sa time da ga je španski istraživač koji je doplovio do njega 1775. nazvao “La Isla de los Alcatraces” (ostrvo pelikana), dok je Grmožur danas dom pelikana.

Utvrđenje koje se nalazi u severozapadnom delu jezera sagradili su Turci 1843. godine, a Crnogorci su ga zauzeli u oslobodilačkom ratu 1878. Grmožur je nakon osvajanja ukazom kralja Nikole Petrovića pretvoren u zatvor. Posle svađe kralja Nikole i njegovog zeta Petra Karađorđevića, na ostrvo su bili proterivani politički neistomišljenici i pristalice Karađorđevića u Crnoj Gori, kao i, između ostalog, beogradski studenti osumnjičeni za pokušaj atentanta na Nikolu Petrovića.

Kao jedan od razloga što sa njega nije moglo da se pobegne je to što su tamo slati zatvorenici koji su bili neplivači, a zatvor je bio okružen vodom. Prema pojedinim podacima, i čuvari u zatvoru su bili neplivači kako bi se sprečila svaka mogućnost bekstva. Ukoliko bi se i desilo da je neko pokušao da pobegne, sledila je kazna čuvaru koji bi morao da odsluži kaznu tog zatvorenika koji bi pokušao da pobegne. 

– Kralj Nikola je bio vrlo restriktivan, zbog toga je to utvrđenje ozloglašeno. Postoji legenda da je neko uspeo da pobegne, ali o tome nema zapisa – rekla Sara Jovićević iz Turističke organizacije Bara za “Blic” tokom naše posete Skadarskom jezeru.

Mornar Jovo Knežević nam kaže da je prema pričama starijih i onome što je čitao, u zatvoru na svakog zatvorenika išao je po jedan čuvar. Jovo je čuo da je i prema nekim kazivanjima ipak jedan zatvorenik uspeo da pobegne sa ostrva.  

– Tu gde reka Morača ulazi u jezero, gurnula je neki balvan, taj balvan je došao do ostrva. On je legao na taj balvan i tako je uspeo da se spasi – ispričao nam je. 

Takođe, postoje i mit da je zatvorenik uspeo da pobegne uz pomoć zatvorskih vrata, koje su mu poslužile kao splav. 

---

Ostrvo pelikana

Iako tako izgleda, ostrvo nije potpuno napušteno, na njemu su svoj dom našli pelikani, koji su postali današnji simbol nekadašnjeg ostrva-zatvora i Skadarskog jezera. 

Zahvaljujući svojoj poziciji nadomak restriktivne zone gde je stanište ptica, Grmožur je vremenom postao jedno od najvećih odmarališta ovih impresivnih životinja. Taj predeo se zove Manastirska tapija. Skadarsko jezero je i jedino stanište pelikana na jugu Evrope.

– Postoji priča da je pelikan stigao iz Panonskog mora, zato ga zovu Panac. Kudrav je jer ispod vrata ima kovrdže. To je jedan od najvećih vrsta, ima veliki raspon krila do tri metara. To je životinja vrlo trapava i smešna, jedino što ih ne vole ribolovci zato što se hrane ribom i znaju da pokidaju mrežu. Od kada je Skadarsko jezero postalo zaštićeno područje, ima ih u većem broju – rekla je Sara Jovićević.

Ono čime može da se pohvali Skadarsko jezero jeste što da se radi na zaštiti prirode Nacionalnog parka. Na Skadarskom jezeru bistra voda i očuvani prirodni ambijent omogućili su razvoj izuzetno bogatog eko-sistema. Skadarsko jezero je raj za čak 280 vrsta ptica i 48 vrsta riba. 

– Ukljeva je endemska vrsta ribe koja živi u samo u Skadarskom jezeru. Živi samo ovde zbog konstantne temperature vode, zbog podvodnih izvora u zimskom periodu. U čast toj ribi, svake godine, vikend pred Novu godinu, organizuje se festival Vina i ukljeve. Riba se jede sušena, pržena, marinirana, pravi je specijalitet – priča nam Sara Jovićević iz Turističke organizacije.

Najlepši pogled na Skadarsko jezero prema rečima domaćina je Pavlova strana, ali da se isto tako prelepi pejzaži mogu videti sa manstira Vranjina i iz sela Murići.

---

Kafana iz 30-ih godina

Tik do Skadarskog jezera nalazi se malo i živipisno mestašće Virpazar. U 13. veku bio je važan trgovački centar, naselje gde se i danas prepliću različiti putevi. 

Njegove reke ulivaju se u Skadarsko jezero i glavna je tranzitna stanica za krsterenje po jezeru, za posete ribarskim neseljima i albanskim selima iznad jezera, kao i mesto za odmor za pešačke, planinarske i biciklističke ture.        

Opasan je bedemima turskog utvrđenja Besac, sa tri kamena mosta, spomenikom posvećen partizanima i herojima Drugog svetskog rata, koji dominira pogledom kada se izađe iz hladovine platana na jedan od mostova. U Virpazaru je 13. jula 1941. počeo ustanak i kako se kaže, “pukla prva ustanička puška” u Crnoj Gori. 

Dojam kako je nekada tekao život u Virpazaru i Skadarskom jezeru može se videti u restoranu “Pelikan”, nekadašnjoj kafani napravljenoj 1928. godine. Prvobitno je bila kafana Boškovića, da bi je kasnije preuzeo Toman Zec.

Ambijent mesta ostao je autentičan iz doba kada je gospodin Toman vodio kafanu. Pošto je nosio šešire, kao poklone je počeo da ih dobija od poznatih i nepoznatih ljudi koji su posećivali kafanu. Kačio ih je po zidovima, a tradicija je i nastavljena i danas kada strani i domaći gosti ostavljaju svoje šešire i kape. U restoranu rado primaju poklone svojih gostiju.

– Ljudi koji dođu vrate se i donesu nam poklon. Jedan gost nam je skoro doneo staru rusku kožnu kapu. Drugi nam je poklonio šešir iz Vijetnama – rekao nam je ljubazni domaćin Aleksandar Dragić.

Zidove krase i slike Rijeke Crnojevića, starog Virpazara, fotografije prijatelja i porodice Tomana Zeca. U nju su tokom godina dolazili istaknuti državnici, glumci, sportisti… Kafanu je posećivao i Božidar Ivanišević, crnogorski pevač narodnih pesama, kao i solistkinja izvorne narodne muzike Ksenija Cicvarić. U njoj je pevala i Usnija Redžepova.  

Pored nje, u centru Virpazara nalazi se i nekoliko restorana sa tradicionalnom kuhinjom gde se mogu isprobati najrazličitiji specijaliteti od ribe iz Skadarskog jezera kao i degustacija najpoznatijih vina Crne Gore – Crmničkih, kao i nezaobilazne lozove rakije.

Izvor: Blic / Nataša Ivanovski
Foto: Pixabay & Igor Konotar